Zehirle Süslenen Bahçeler: Zakkum’un İki Yüzü

“Güzelliğin arkasında sessizlik var…
 Ve biraz da zehir.”

Zakkum nedir? Zakkumun estetik güzelliği, şehirlerin peyzajında neden bu kadar sık tercih ediliyor? Peki ya arıların, kelebeklerin ve çevredeki diğer bitkilerin bu durumdan haberi var mı? Bu yazıda, zehriyle olduğu kadar çiçeğiyle de dikkat çeken bu bitkinin şehir yaşamı üzerindeki sessiz etkilerini inceliyoruz.

Zakkum: Güzelliğiyle Büyüleyen, Sessizce Zehirleyen Bir Şehir Bitkisi

1. Zakkum Nedir?

Zakkum (Nerium oleander), Apocynaceae (zakkumgiller) familyasından, yaprak dökmeyen, çiçekli ve çok yıllık bir çalı bitkisidir.
Çoğunlukla pembe ve beyaz tonlarda açan çiçekleriyle tanınır. Yaklaşık 2 ila 6 metreye kadar büyüyebilir.
Yaprakları derimsi, koyu yeşil ve mızrak şeklindedir. Özellikle yaz aylarında çiçeklenir.

Bu kadar zarif ve dikkat çekici bir görüntünün arkasında ise ölümcül bir gerçek yatar:
Zakkumun tüm kısımları, özellikle de yaprakları ve özsuyu son derece zehirlidir.
Oleandrin ve neriin gibi kardiyotoksik glikozitler içerir. Bu maddeler hem insanlar hem de birçok hayvan için tehlikelidir.

2. Zakkum Türkiye’de Kendiliğinden mi Yetişiyor?

Zakkum, Türkiye’nin Ege ve Akdeniz kıyılarında yaygın olarak görülen bir bitkidir.
Peki bu bölgelerde doğal olarak mı yetişiyor, yoksa sonradan mı getirildi?

Botanik kaynaklara göre zakkum, Doğu Akdeniz ve Orta Doğu kökenli bir türdür.
Anavatanı Suriye, Lübnan, Filistin, Güney Türkiye gibi sıcak ve kurak iklimli bölgelerdir.
Dolayısıyla Ege ve Akdeniz kıyılarındaki bazı popülasyonlar doğal, bazıları ise insan eliyle çoğaltılmıştır.

Zakkumun insanlıkla tanışıklığı oldukça eskiye dayanır.
Antik Yunan ve Roma dönemlerinde, güzelliğiyle dikkat çeken bu bitki süs bitkisi olarak bahçelerde yetiştirilmiş, mitolojik metinlerde ve tıbbi yazmalarda da yer bulmuştur.
Latince adı Nerium, deniz tanrısı Nereus’tan türemiştir.

3. Belediyeler Neden Hâlâ Zakkum Dikiyor?

Zakkumun zehirli olması bilindiği halde şehir peyzajlarında hâlâ sıkça kullanılması dikkat çekicidir.
Bu tercih, estetik nedenlerin ötesinde bazı stratejik avantajlara dayanır:

• Kuraklığa dayanıklıdır. Suya ihtiyaç duymaz, yaz sıcağında canlı kalabilir.

• Bakımı kolaydır. Hızlı büyür, sık budama istemez.

• Toprak seçmez. Kireçli ve verimsiz topraklarda bile gelişebilir.

• Tuzlu rüzgârlara ve kirli havaya dayanıklıdır.

• Estetik olarak güçlüdür. Çiçekli yapısıyla refüjlerde, park sınırlarında şehre renk katar.

Ayrıca zakkum, bazı bölgelerde hayvanları caydırıcı bir çit bitkisi olarak da kullanılmıştır.
Zehirli olduğu için keçi, koyun gibi hayvanlar yakınına yaklaşmaz.

4. Zakkumun Tozlayıcılar Üzerindeki Etkisi

Zakkumun çevredeki hayvanlara karşı caydırıcı olması faydalı gibi görünebilir. Ancak ekosistem açısından olumsuz etkileri de vardır.
Özellikle tozlayıcı canlılar (arılar, kelebekler, sinekler) için bu bitki potansiyel bir tuzaktır.

• Zakkum, çiçek rengiyle tozlayıcıları cezbeder.

• Ancak çiçekleri çok az nektar içerir ya da hiç içermez.

• Üstelik bazı türler için toksiktir.

Zakkum çiçeklerinden elde edilen arı balı toksik olabilir. Bu yüzden arıcılar, kovanlarını zakkum yoğunluğu olan bölgelere bilinçli olarak uzak yerleştirir.
Bu tür bal, “zakkum balı” adıyla bazen bilinçsizce anılsa da, tüketimi ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir.

Zakkum çevresindeki bölgelerde tozlayıcıların sayısı azalırsa, döllenmeye ihtiyaç duyan diğer bitkiler de zarar görür.

5. Şehir Planlamasında Ekolojik Sonuçlar

Zakkumun şehirlerde yoğun şekilde kullanılması bazı ekolojik sonuçlara yol açabilir:

• Monokültür riski: Aynı türün sürekli dikilmesi, biyoçeşitliliği azaltır.

• Tozlaşmanın aksaması: Arılar ve diğer tozlayıcılar uzaklaşırsa, çevredeki bitkilerin meyve ve tohum verimi düşer.

• Besin zinciri etkilenir: Tozlayıcıların azalması, onları besleyen kuşlar ve böceklerle birlikte daha büyük bir canlı zincirini etkiler.

Bu sonuçlar, şehirlerde görsel estetiğin ekolojik dengeyi gölgede bırakabildiğini gösterir.

Sonuç

Zakkum, doğaya karşı hem hayranlık hem de dikkatle yaklaşılması gereken bir bitkidir.
Şehir planlamasında bu türlerin kullanımı sadece estetikle değil, ekolojik farkındalıkla da şekillendirilmelidir.

“Şehirde sadece göze hitap eden bitkiler dikmek, doğayla sessiz bir savaş mı?”

Bu sorunun yanıtı, gelecekte şehirlerde ne kadar kuş sesi, arı vızıltısı ya da meyve ağacı görmek istediğimize bağlı.

📌 Ek Not:

• Zakkum hakkında yapılan araştırmalarda, sadece 1-2 yaprağının bile bir insanı öldürebilecek düzeyde toksik olduğu belirtilmiştir. Özellikle çocuklar ve evcil hayvanlar için risk yüksektir.

• Bal üreticileri, zakkum popülasyonunun yoğun olduğu bölgelerde kovan kurmaktan kaçınır. Zakkum çiçeklerinden elde edilen bal, toksik bileşen içerebilir.

🔍 Önerilen Okumalar:

• Bitkilerin Zehirli Yüzü – Dr. Mahmut Ulugöl

• The Poison Garden – Alnwick Garden (İngiltere)

• Pollinators in Peril – Center for Biological Diversity

• Mediterranean Plant Ecology – S. Pignatti